Bornholm - maszty Aarsballe i Ro/Kongensmark

Wydawać by się mogło, że jedno centrum nadawcze z wysokim masztem antenowym dla radia i telewizji w pełni pokryje sygnałem małą duńską wyspę i okoliczne wody. Najdłuższa przekątna Bornolmu ma tylko 40km, a z dowolnego jego punktu do brzegu jest co najwyżej tylko 15km. Jednak w rezultacie specyficznych dla Danii okoliczności, słoneczna wyspa Bałtyku ma dziś właśnie dwa wysokie maszty, a emisja radiowa FM dużej mocy, którą z nim kojarzymy jego odbiór w Polsce, wcale nie jest nadawana z najwyższego z nich!

poprzednie logo DR

Pierwszy maszt na wyspie, 175-metrowiec w miejscowości Aarsballe (Årsballe - wymowa: "oszbelle"), został wzniesiony w 1960r., kiedy Dania zaczęła budowę sieci nadajników UKF FM (88-104MHz, choć w Kopenhadze testowano również 40 MHz). Bornholm, znajdujący się wyraźnie na uboczu względem reszty terytorium Królestwa, jako ostatni doczekał się nadajnika telewizyjnego, lecz został uwzględniony w pierwszej turze lokacji przekaźników FM. Do tego czasu wyspiarze, tak jak reszta Danii, mieli do dyspozycji dwa programy radiowe na falach długich oraz średnich, emitowane z Kalundborga (odl. ok. 250km). Wprowadzenie UKF-u miało większe znaczenie niż tylko poprawa jakości dźwięku - wraz z nim pojawiły się stacje regionalne, w tym i dla Bornholmu, na falach 2. programu (dziś regionalnym programem jest DR P4). Z jeszcze większym entuzjazmem przywitano natomiast telewizję, która dzięki konstrukcji w Aarsballe wreszcie zadomowiła się w peryferyjnym regionie Królestwa. W ten sposób, po niespełna dziesięciu latach od startu regularnych emisji, całe terytorium Danii zostało pokryte programem telewizyjnym (który nazywał się... Dansk Radio TV).

Drugi maszt, Ro-Senderen (Rø/Kongensmark), jest stosunkowo młodym obiektem - powstał około 1990 roku dla TV2 - nowej sieci regionalnych, finansowanych przez państwo stacji telewizyjnych (powst. 1988). Miała ona stanowić alternatywę dla dotychczas monopolistycznego publicznego nadawcy - DR. Ponieważ były to czasy, w których nadawca programu był jednocześnie też operatorem transmisji, a do DR należała rozbudowana sieć nadajników i wysokich masztów, TV2 musiała zadbać o budowę własnych. W moich doświadczeniach i podróżach spotkałem się z podobną sytuacją w przypadku brytyjskiego ITV w kontrze do BBC. Nota bene, zarówno duński TV2, jak i brytyjski ITV, wyrosły później na liderów swoich rynków, zdecydowanie bardziej przypominających programy komercyjne, aniżeli regionalne. TV2 nie jest finansowany przez państwo od 2004r. (nadal otrzymują je jednak regionalne pododdziały kanału).
Na terenie Danii często spotkać można więc miejsca, gdzie dwa wysokie maszty stoją w niewielkiej odległości od siebie, choć rozsądek podpowiadałby, że wystarczyłby jeden (np. Kopenhaga - Gladsaxe i Kopenhaga Vest - Hove). Szczególnie blisko są one postawione na Bornholmie - stalowe "drapacze chmur" Aarsbale (DR) i Ro/Kongensmark (TV2), dzieli w linii prostej tylko 1,3km!
TV2 na Bornholmie poszła na całość, "przebiła" pod tym względem DR i postawiła ponad 300-metrowy maszt.

Mapa nadajników UKF-FM - wielkość ikon odpowiada nadawanej mocy w tym paśmie:

Obydwa usytuowane są blisko centrum wyspy, więc z dowolnego jej zakątka będzie do nich nie więcej niż 20km. A więc w drogę! Ja po Bornholmie podróżowałem rowerem.

Podczas mojego pobytu na najbardziej słonecznej wyspie na Bałtyku, jako do pierwszego dotarłem do masztu w Ro (Rø) - po prawo na powyższym zdjęciu, a więc odwrotnie, niż podpowiadałaby chronologia. Był po prostu pierwszy na trasie rowerem ze Svaneke:) A pogodę tego dnia miałem... zmienną. Na szczęście, docierając do masztów chmury zaczęły ustępować, dzięki czemu widoki stały się jeszcze bardziej imponujące!

Maszt stoi pośrodku szkółki leśnej - po duńsku "plantage", przy bocznej drodze odbijającej od trasy Kongensmark. Ciekawostka: w pewnym momencie historii, lasy na wyspie były niemal całkowicie wykarczowane (na cele opału dla domostw i dla... wędzarni śledzi, z których zresztą słynie Bornholm). Dlatego konieczne stało się założenie "plantage" odtwarzających drzewostany. Podobno w najbardziej rozległym takim lesie, w Almindingen spotkać można żubry introdukowane z Polski! Ich nie spotkałem, widziałem za to w nim też duże i zdrowe grzyby. Co zaskakujące, lokalni ich nie zbierają, za to promy do Polski odpływają z koszami pełnymi ogromnych prawdziwków.

W Rø-Plantage pną się ku niebu dorodne i wysokie świerki, lecz nie dorastają do pięt bezwzględnie górującemu nad nimi 315,5-metrowego metalowego kolosa.
Co do nazwy nadajnika: Sama miejscowość Rø znajduje się jeszcze parę kilometrów dalej na północ, więc równie dobrze maszt mógłby nazywać się, czerpiąc z innych pobliskich miejscowości - np. Osterlars, gdzie znajduje się jeden ze słynnych bornholmskich kościołów rotundowych, Klemensker, albo... Aarsballe-II - szczególnie, że operatorem obu masztów - wcześniej należących osobno do dwóch państwowych i "konkurujących" ze sobą nadawców - jest aktualnie jedno przedsiębiorstwo: Teracom.

Domeną obiektu jest telewizja. Analogowo nadawany z "Ro" z mocą 600kW na kanale 56 UHF (751,25 MHz) program TV2 zdarzyło mi się nawet parę razy złapać pod Warszawą podczas tropo (DX @548km).
Ostatni z poniższych trzech zapów przedstawia na regionalne okienko ze starym logo TVB, w trakcie odbioru tropo w 2004r.

Lokalny program z Bornholmu miałem natomiast okazję obejrzeć w super jakości przez satelitę Sirius (Astra 4A) na 5E. W trakcie mojej wrześniowej wycieczki były tam oczywiście znaczenie wyższe temperatury niż w podanej prognozie (logo top-left):

W zimowych miesiącach, regionalny serwis informacyjny TVB nadawany o 19:30 przyciąga do telewizorów aż 80-90% mieszkańców wyspy! Siedzibę TV2 Bornholm można zobaczyć w miejscowości Aakirkeby (wymowa duńska: "Oki-kebu"), w północnej części miasteczka. Nowoczesnemu gmachowi towarzyszy kilkumetrowy talerz anteny parabolicznej z logo wyspiarskiej telewizji. Dosyć leciwy, ale niemal ikoniczny.

Ale wracamy do masztu Ro. Tu jego szczytowe partie z antenami DVB-T i DAB (poniżej)

Maszt aktualnie mierzy 315,5 metra. Przybyło mu nieco po dodaniu szczytowego tubusu antenowego DVB-T o charakterystycznym, spiralnym karbowaniu na powierzchni (promienniki anten DVB-T schowane w środku). Początek epoki cyfrowej oznaczał również przeprowadzkę kanałów telewizyjnych DR1 i DR2 na maszt. Wraz z TV2 Bornholm należą do niewielu kanałów nadawanych naziemnie w Danii w sposób niekodowany.
Wykaz parametrów multipleksów (wszystkie w polaryzacji poziomej /H/ i z mocą po 25kW)
MUX1 - k. 59 (778MHz) - kanały FTA: DR1 (HD), TV2 Bornholm (HD), DR Ramasjang
MUX2 - k. 56 (754MHz) - kanały FTA: DR2, DR3 (HD), DR Ultra, DR K, Folketinget
Z Ro nadawane są także 4 kodowane multipleksy płatnego serwisu Boxer:

no nie wygląda jak bokser...

MUX3 - k. 51 (714MHz);
MUX4 - k. 39 (618MHz)
MUX5 (T2) - k. 31 (554MHz);
MUX6 (T2) - k. 32 (562MHz)


Płatna telewizja naziemna jest krótko mówiąc bardzo droga. Poniżej ulotka z salonu sprzedaży w Ronne. Ceny w DKK przeliczam w uproszczeniu na PLN dzieląc podaną kwotę na połowę.
Za sam kanał TV2, który był kiedyś analogowo FTA, trzeba zapłacić 49DKK/miesiąc. W wyższej paczce są też zagraniczne kanały: TV2 Norge i niemiecki ZDF. Najwyższy pakiet z 38 kanałami kosztuje ponad 250zł miesięcznie!

Doświetlenia SFN wszystkich multipleksów DVB-T na Bornholmie znajdują się w miejscowościach na wybrzeżach: Nexo (400W, pol H), Hammeren (100W, pol. H), Gudhjem (50W, pol. V)
(info: http://www.digitalinfo.dk/)

Wracamy do pozostałych anten na maszcie Ro:
Poniżej tubusu znajduje się całkiem rozbudowany system anten dla cyfrowej radiofonii naziemnej DAB+, nadawanej na kanałach 11C i 12C w polaryzacji takiej, jak widać na zdjęciu. Moc nie jest duża - tylko 1,5kW, za to wysokość zawieszenia - bardzo przyzwoita! Kanał 12C używany jest w całej Danii do emisji głównego multipleksu DAB z wielu nadajników równocześnie. 11C jest synchroniczny na wyspach - Bornholmie, Zelandii, Fionii, Lolland.

Przy okazji: Dojeżdżając do masztów, w miejscowości Ostermarie widziałem też sklep RTV z odbiornikiem DAB+ w witrynie:

Komercyjne radio Nova nadawane ze mocą 1kW na 92,2 MHz z anten zawieszanych w nieco poniżej połowy wysokości masztu stanowi jedyną emisję UKF FM z Kongensmark. Dla uzupełnienia jego "zasięgu", Nova korzysta jeszcze z 4 gap-fillerów, ze względu na ukształtowanie terenu znajdujących się już 10km stąd!
A sygnał na 92,2 jako FM DX złapałem dopiero niedawno, w 2016r. Oto jego anteny emisyjne:

Księżyc pomiędzy linami naciągów:

Zaskoczyła mnie możliwość bardzo bliskiego dojścia (albo jak w moim przypadku: podjazdu rowerem) pod maszt. Polskie RTCN-y ogrodzone są nawet na 1km wokół masztu. Tu, nie tylko można było dokładnie przyjrzeć się wyprowadzeniom feederów z budynku z nadajnikami (aż do tego ogrodzenia można było podejść!):

...ale także posadowieniu masztu!

Czubkowi masztu warto poświęcić nieco uwagi nie tylko z powodu emisji telewizyjnej. Pewien fakt zainteresuje również zwykłych turystów. Choć sama konstrukcja ze swoimi 315 metrami wysokości tylko "o włos" nie jest najwyższym obiektem w Danii (jest nim inny maszt, w Tommerup na wyspie Fyn, wyższy o zaledwie 6 metrów), jego czubek za sprawą wysokości terenu wyrasta na 431m npm. i - choć dla nas to niewiele - jest najwyższym punktem w królestwie Hamleta i królowej Margrethe! (nie wliczając Wysp Owczych i Grenlandii)

Na Bornholmie znajdziemy także topograficzny rekord w zupełnie odwrotnej kategorii: blisko Ronne (stolica wyspy), przy trasie do Svaneke/Vestermarie i Aarsballe, tuż za kościołem w Knudsker, znajdują się kamieniołomy Stubelokken - ostatnie czynne zakłady tego typu na wyspie, która dostarczyła słynnego granitu do wielu budowli w Skandynawii i nie tylko. Dno kamieniołomu znajduje się na głębokości 53m poniżej poziomu morza! ...Które zresztą jest niedaleko i zapewne odpowiada za to, że ów najniższy punkt znajduje się coraz bardziej pod wodą, podchodzącą w wyrobisku.
Pomimo niekonwencjonalnego, przemysłowego krajobrazu z silną ingerencją w środowisko, warto Stubelokken nanieść na mapę zwiedzania Bornholmu - jeziorko w kamieniołomie każdego zachwyci swoją piękną zielonkawo-szmaragdową barwą! (Uwaga na godziny detonacji!)

Nieco odjechałem w opowieściach o maszcie Ro. Wyspa pełna jest krajoznawczych skarbów i ciekawostek, dlatego o dygresje wcale nietrudno, nawet przy temacie techniki radiowo-telewizyjnej.


Z Kongensmark przemieściłem się szybko do pobliskiego Aarsballe (Årsballe - wymowa: "oszbelle") - 1,5km drogi dalej, by odwiedzić flagowy obiekt radiofoniczny Bornholmu - maszt Danmarks Radio.

Jak wspomniałem na początku, powstał on 30 lat przed Ro/Kongensmark, dlatego przymykam oko na różnicę wysokości - jest on aż o ponad 1/3 niższy od Ro-senderen (175m vs. 315m), choć nieco popsułem sobie wrażenie konstrukcją w Aarsballe, odwiedzając maszty właśnie w tej kolejności.

Na pierwszym planie, po lewo - Aarsballe, w tle - Ro/Kongensmark:

Emisje i częstotliwości radiowe z Aarsballe są wizytówką wyspy na bardzo dużych dystansach:
90,0 MHz - DR P3
96,2 MHz - DR P1/P2
99,3 MHz - DR P4 Bornholm
103,5 MHz - R. 24syv (ex: DR P2)
Na każdej częstotliwości wypromieniowane jest po 30kW. Ściany anten radiowych zdecydowanie zasługują na wyższe zawieszenie. Ciekawe, jaki zasięg miałyby bornholmskie częstotliwości, gdyby anteny znalazły się na szczytowych piętrach Ro/Kongensmark?

Ale, nie za wysokie Aarsballe lecą nawet daleko...
Pierwszy raz Bornholm na jego częstotliwościach odbierałem u siebie, pod Warszawą latem 2005, kilka dni po instalacji anteny 5-el. Yagi nad dachem. Do odbioru nie były potrzebne podwyższone warunki troposferyczne - sygnał wpadł spontanicznie, odbity od przelatującego samolotu (propagacja aeroscatter). Taki sam, oczywiście krótkotrwały odbiór jest możliwy na kilkuelementowych antenach zewnętrznych dowolnego dnia na większości obszaru Polski, na częstotliwościach - 99,3; 90,0, 96,2 i 103,5 MHz- oczywiście pod warunkiem, że nie są one zajęte lub zakłócane. Regularny - silny lub słabszy, ale stały odbiór częstotliwości z Bornholmu można uzyskać na pasie wybrzeża od Słupska po Międzyzdroje.
175-metrowy maszt ma więc moc...

Maszt ponad budynkami centrum nadawczego - tu jednak były samochody personelu, więc nie zbliżałem się bardziej.

Niestety, niewiele mam praktyki z najważniejszą swego czasu emisją z Aarsballe - analogowym kanałem telewizyjnym DR1. Była ona prowadzona z mocą 10kW na kanale o częstotliwości 175,25 MHz - w Europie Zachodniej noszący numer E5, w Polsce - 6 (ew. R6) i.... niewykorzystywany.
Pomimo tej niebywałej zalety, a właśnie z jej powodu, nawet przy silnej propagacji nie miałem nigdy okazji nastroić DR1 z Bornholmu w telewizorze - z braku bliższych, polskich stacji na tak niskim kanale, skanowanie zaczynałem zawsze dopiero od k.7 (Łódź-Zygry).
Zanim jednak analogowa emisja DR1 z Aarsballe przeszła do historii, zaopatrzyłem się w skaner wielopasmowy i jego nośną wizji mogłem odbierać tak samo często, jak stacje FM via scatter, choć na antenie nieodpowiedniej dla zakresu.
Od jesieni 2009 Aarsballe nie nadają telewizji, a anteny wysokiego VHF-u zostały zdemontowane.

Odciągi masztu radiowego Aarsballe; po prawo w tle - maszt telewizyjny Ro/Kongensmark:

Tego dnia, kiedy odwiedziłem maszty, dojechałem też do Ronne na zachodnim wybrzeżu, gdzie zastał mnie wieczór. Do domu w Svaneke na wschodnim wybrzeżu, musiałem wracać 31km w mroku, przez który w połowie drogi przebijało ostre, punktowe, srebrne światło sygnalizacji na obu masztach. To, oprócz braku biało-czerwonego malowania, odróżnia duńskie maszty od polskich - białe światło pulsatorów. Lokalizacja w głębi wyspy nadal umożliwia wysokim masztom pełnić funkcję latarni na południowym Bałtyku!

Zapada wieczór na Bornholmie - trafiłem na biały błysk na obu masztach: